उपप्राध्यापक
नेसंवि, जनता विद्यापीठ, बिजौरी, दाङ
पूर्वीय शिक्षा प्रणालीमा गुरुकुल शिक्षा प्रणाली प्रसिद्ध छ । यस प्रणालीमा विद्यार्थीहरू गुरुको निवासमा बस्दै, गुरुकै प्रत्यक्ष मार्गदर्शनमा शिक्षा प्राप्त गर्दछन् । यसलाई प्राचीन वैदिक शिक्षाको आधार मानिन्छ । गुरुकुल शिक्षा प्रणालीका मुख्य विशेषताहरू यसप्रकार छन् :
१. गुरुको निवास (आश्रम)- विद्यार्थीहरू गुरुको घर वा आश्रममा बस्थे र गुरुको संरक्षणमा अध्ययन गर्दथे ।
२. आध्यात्मिक र व्यावहारिक शिक्षा- विद्यार्थीलाई वेद, दर्शन, साहित्य, गणित, युद्धकला, कृषि, कला, हस्तकला आदि विषयमा शिक्षा प्रदान गरिन्थ्यो ।
३. आध्यात्मिक अनुशासन- यो प्रणाली केवल शैक्षिक ज्ञान प्रदान गर्न मात्र सीमित थिएन । यसमा नैतिकता, अनुशासन, योग, ध्यान र व्यक्तित्व विकासमा पनि जोड दिइन्थ्यो ।
४. गुरुशिष्य सम्बन्ध- गुरु र शिष्यबिच नजिकको सम्बन्ध हुन्थ्यो । त्यहाँ विद्यार्थीले गुरुलाई अभिभावकसरह सम्मान गर्थे ।
५. स्वावलम्बन- विद्यार्थीले गुरुकुलमा आफ्नो जीवनयापनका लागि दैनिक कार्यमा पनि संलग्न हुनुपर्दथ्यो । भिक्षाटन गरेर अन्न जुटाउने त्यसलाई पकाउने इन्धनको जोहो गर्ने काम उनीहरू आफैँले गर्थे । यसले उनीहरूलाई आत्मनिर्भर र व्यावहारिक ज्ञानयुक्त बनाउँथ्यो ।
गुरुकुल शिक्षा प्रणाली नेपाल, भारत र अन्य दक्षिण एसियाली क्षेत्रका परम्परागत शिक्षाको महत्त्वपूर्ण आधार थियो जसले सामुदायिक भावना र सहजीवनको शिक्षा प्रदान गर्दथ्यो । यस्तो शिक्षा निशुल्क हुने गर्दथ्यो । आजभोलि 'गुरुकुल' वा यस्तै अर्थ र आशय बुझाउने आचार्य, संस्कार, पाठशाला जस्ता शब्दहरूको प्रयोग गरेर महङ्गो शुल्क लिएर अङ्ग्रेजी भाषा सिकाउने शिक्षालयहरूले गुरुकुल शब्दको दुरूपयोग गरेका छन् । गुरुकुल वा यससँग मिल्दाजुल्दा शब्द राखेर शिक्षालय खोलेपछि गुरुकुलको गन्ध पनि आउनुपर्ने हो ।
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा गुरुहरूको भूमिका
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा सामान्यतः शिक्षणको जिम्मेवारी प्रमुख गुरुको हुन्छ तर विभिन्न विषयहरूमा विशेषज्ञता आवश्यक परेमा सहायक गुरु (उपगुरु) हरूको समेत व्यवस्था गरिन्थ्यो । प्राचीन समयका गुरुहरू प्रायः बहुप्रतिभाशाली हुन्थे । उनीहरूले वेद, उपनिषद्, धर्म, योग, दर्शन, गणित, विज्ञान, साहित्यजस्ता विविध विषयहरू आफैं नै पढाउने गर्थे । गुरुहरूको बहुआयामिक ज्ञानका कारण शिष्यहरूले व्यापक ज्ञान पाउँथे । विद्यार्थी सङ्ख्या धेरै हुने ठुलो गुरुकुल वा प्रतिष्ठित आश्रममा विभिन्न विषयहरूका विशेषज्ञ गुरुहरू पनि हुन्थे । उदाहरणका लागि युद्धकला (धनुर्विद्या) शिक्षणका लागि फरक गुरु, वेद अध्ययनका लागि फरक गुरु र सङ्गीत वा हस्तकला शिक्षणका लागि अरू गुरु हुन्थे । गुरुहरूको सामूहिक संरचना "गुरु परम्परा"का रूपमा परिचित थियो ।
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा शिष्यहरूको भूमिका
गुरुकुलका विद्यार्थीहरू दक्ष र शिक्षा लिने उद्देश्यले गुरूकुलमा जान्थे । गुरुकुलमा पहिले नै अध्ययन पूरा गरी अनुभव हासिल गरेका वरिष्ठ शिष्यहरू नव आगन्तुक शिष्यहरूलाई सघाउन सक्थे । आज पनि कक्षामा जान्ने विद्यार्थीले नजान्नेलाई सिकाउने गर्छन् । गुरुहरूको कमी भएमा र विद्यार्थी सङ्ख्या धेरै भएमा वरिष्ठ र जान्ने शिष्यहरूले नै पढाउने गर्दथे । यो परम्परा निकै पुरानो र गुरुकुलीय परम्परा हो । यसैलाई आजभोलि बहुकक्षा शिक्षण विधि भन्ने गरिन्छ । एउटै शिक्षकले धेरै कक्षामा आफैँ उपस्थित भएर पढाउन सक्दैन । उसका सहयोगीका रूपमा जान्ने वा वरिष्ठ विद्यार्थीहरूले नै शिक्षकको भूमिकामा रहेर काम गर्छन् । यसरी विद्यार्थीहरू पढ्दा पढ्दै गुरुको भूमिका निर्वाह गर्ने गर्छन् । त्यसैले बहुकक्षा शिक्षण विधिलाई गुरुकुलीय शिक्षा प्रणालीको देनका रूपमा हेर्नु उचित हुन्छ ।
साना गुरुकुलहरूमा सामान्यतः एउटै गुरुले नै सबै विषय पढाउने प्रचलन थियो तर ठुला र प्रतिष्ठित गुरुकुलहरूमा विशेषज्ञ गुरुहरूको उपस्थिति देखिन्थ्यो । यसले विद्यार्थीलाई गुणस्तरीय र व्यापक शिक्षा प्रदान गर्न मद्दत गर्थ्यो ।
आजभोलि शिक्षा भनेपछि किताबका कुरा मात्रै भन्ने बुझिन्छ त्यसैले सबैलाई किताबी शिक्षा दिनमा जोड दिइन्छ । वास्तवमा जोसँग तीव्र क्षमता हुन्छ उनीहरूले मात्रै किताबमा आधारित शास्त्रीय शिक्षा लिन सक्छन् । सबैको न त त्यस्तो दिमाग हुन्छ न इच्छा नै । त्यसैले यस्तो शिक्षा इच्छुकलाई हुनुपर्छ । सबैलाई शिक्षा भनेपछि क्षमता भएका र नभएका, त्यस्तो शिक्षा लिन इच्छुक र अनिच्छुक सबैलाई एकै ठाउँमा राखेर शिक्षा दिने परम्परा सुरु भएदेखि शिक्षाको गुणस्तर खस्किएको देखिन्छ । उनीहरूले चाहेको व्यावहारिक शिक्षामा जोड दिएर सोही कुरा सिकाउने काम नगरिएकाले वर्तवमान शिक्षा प्रणाली कमजोर देखिएको छ । पशुपालन, कृषि, उद्योगमा श्रम गर्न विभिन्न विषय अध्ययन गरिरहनुपर्दैन भन्ने कुरा अहिलेको शिक्षा प्रणालीले स्वीकार गर्दैन ।
वर्तमान शिक्षा प्रणालीको गुणस्तर खस्किएको छ । पहिले विद्यार्थीहरू अब्बल हुन्थे । यसको कारण केवल शिक्षानीति, तालिम र भौतिक सुविधा मात्रै कारण होइन । पहिले सिक्न चाहनेका लागि वा इच्छुक व्यक्तिका लागि शिक्षा थियो । त्यतिबेला नपढ भने पनि पढ्ने इच्छा भएका युवायुवतीहरू घरपरिवारबाट लुकेर वा भागेर शिक्षालय जान्थे । बाबुआमाले पढाउन खोजेका शिक्षालयमा सन्तुष्ट नभएर असल शिक्षालय र गुरुको आफैँ खोजी गरेर पढ्थे । उनीहरू घरबाट भागेर पढ्न जान्थे । अहिले विद्यालयमा पढ्नका लागि पठाइएका बालबालिकाहरू विद्यालयबाट भागेर घर वा पर्देसतिर लाग्छन् । त्यतैबाट कुलतमा फस्छन् । उनीहरूको पढाइमा रुचि छैन । त्यसैले सबैलाई शिक्षा भन्ने नारा निरर्थक भएको छ । शिक्षा इच्छुकलाई र समर्थलाई मात्रै दिनुपर्छ । बौद्धिक ज्ञानमूलक शिक्षा स्मरणशक्ति नभएका र दर्शन, भाषा र गणित विषयमा रुचि नभएकाहरूलाई व्यावहारिक सिप सिकाउने शिक्षालय खोलेर तिनमा भर्ना गरिनुपर्छ । यस्तो शिक्षा प्राचीन गुरुकुलमा सिकाउने गरिन्थ्यो । पछि घरमै सिकाउन थालियो । आजभोलि नेपालमा यस्तो शिक्षा केही मात्रामा सिटिइभिटीले दिने गरेको छ तर यो सबैको पहुँचमा छैन ।
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा प्रशासन
प्राचीन गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा शिक्षासँगै शैक्षिक प्रशासनको पनि आफ्नै संरचना थियो । त्यहाँ 'कुलपति' र 'उपकुलपति' जस्ता पदहरू हुन्थे । यी पदहरू आजको शिक्षा प्रणालीका उच्च प्रशासकीय पदहरूसँग मिल्दाजुल्दा भए पनि त्यसबेला यी शब्दहरू विशेष रूपमा गुरु र संस्थाको प्रमुखका रूपमा प्रयोग गरिन्थ्यो ।
'कुलपति' शब्दको अर्थ 'गुरुकुलको प्रमुख' भन्ने हो । कुल (गुरुकुल वा शिक्षालय) का पतिका रूपमा उनी सम्पूर्ण गुरुकुलको व्यवस्थापन, शिक्षण र नैतिक अनुशासनको जिम्मेवारी लिने व्यक्ति हुन्थे । उनी शिक्षाको मात्र नभई सम्पूर्ण गुरुकुल जीवनशैलीका केन्द्रबिन्दु थिए । मनुष्मृतिमा लेखिएको छ :
"मुनीनां दशसाहस्रं योऽन्नदानादिपोषणात्।
अध्यापयति विप्रर्षिः स वै कुलपतिः स्मृतः।" (अध्याय २, श्लोक १८७)
अर्थात् जो व्यक्ति दशहजार ऋषिहरूलाई अन्नदान र अन्य प्रकारका पोषण प्रदान गर्दै शिक्षादान गर्दछ, त्यस्ता व्यक्तिलाई 'कुलपति' भनेर मान्यता दिइन्छ ।
यसले कुलपतिलाई केवल शिक्षक मात्र नभएर, पालनकर्ता, संरक्षक र मार्गदर्शकका रूपमा चित्रण गरेको छ । यो वैदिक परम्पराको उच्च आदर्शको प्रतीक हो । कुलपतिको भूमिका गुरुकुलमा शिक्षणको नेतृत्व प्रदान गर्ने, शिष्यहरूको व्यवहार र अनुशासन सुनिश्चित गर्ने हुन्थ्यो । शिक्षालयमा देखिएका कठिन प्रश्नहरूको समाधान दिने र वैदिक ग्रन्थहरूको गहिरो व्याख्या गर्नुका साथै गुरुकुलको आन्तरिक र बाह्य सम्बन्ध व्यवस्थापन गर्ने हुन्थ्यो । अत्यन्त गहिरो विद्या, ज्ञान र अध्यात्मिक क्षमता भएका व्यक्ति मात्र कुलपति बन्न सक्थे । वेद, दर्शन, धर्मशास्त्र, गणित र अन्य विषयहरूमा पूर्ण प्रभुत्व हुनुपर्थ्यो । आजभोलि यी शब्दको अर्थ र व्यवहारका बिच आकाश पातालको दुरी देखिन्छ । राज्यको प्रमुख व्यक्ति नै उपकुलपति हुने व्यवस्थाले विद्वान्, गुणीज्ञानी, नैतिक आचरण जस्ता पक्ष अब कुलपतिमा खोजिँदैन ।
'उपकुलपति' भनेको कुलपतिका सहायकको रूपमा काम गर्ने व्यक्ति हो । गुरुकुलको व्यवस्थापन र शिक्षण जिम्मेवारीमा कुलपतिलाई सहयोग गर्ने गर्थे । उपकुलपतिको भूमिका विशेष विषयहरूमा शिक्षण गर्ने हुन्थ्यो । गुरुकुलको प्रशासनिक पक्ष सम्हाली नयाँ विद्यार्थीहरूको व्यवस्थापन, दैनन्दिन क्रियाकलाप र अन्य गुरुहरूको समन्वय गर्ने हुन्थ्यो । कुलपति अनुपस्थित हुँदा गुरुकुलको नेतृत्व गर्ने गर्थे ।
यसरी 'कुलपति' गुरुकुलका प्रमुख र सर्वोच्च गुरु हुन्थे जसले सम्पूर्ण शिक्षण, प्रशासन र नैतिक मूल्यहरू निर्धारण गर्थे । 'उपकुलपति' भने कुलपतिलाई सहयोग गर्ने र विशेषत: व्यवस्थापन र शिक्षणमा महत्त्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्ने व्यक्ति थिए । यो प्रणालीले गुरुकुललाई सुचारु रूपमा चलाउन मद्दत गर्थ्यो ।
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा तालिम
प्राचीन गुरुकुल शिक्षा प्रणालीमा गुरु वा शिक्षकहरूको तालिम र शिक्षणमा एकरूपता ल्याउनका लागि विभिन्न विधिहरू र परम्पराहरूको प्रयोग गरिएको थियो । यद्यपि त्यो समय आजको जस्तो संस्थागत शिक्षकलाई तालिम दिने प्रणाली नभए पनि गुरुहरूबिचको ज्ञान हस्तान्तरण, परम्परा र अनुशासनका माध्यमबाट शिक्षणमा एकरूपता सुनिश्चित गरिन्थ्यो । एकरूपता सुनिश्चित गर्ने तरिकाहरू निम्नलिखित देखिन्छन् :
१. गुरुशिष्य परम्परा
गुरुशिष्य परम्परा शिक्षा प्रणालीको केन्द्र थियो । प्रत्येक गुरुले आफ्ना शिष्यहरूलाई आफ्नो ज्ञान, अनुशासन र शिक्षण विधिहरू हस्तान्तरण गर्थे । यो ज्ञान हस्तान्तरण शिष्यको अध्ययन पूरा भएपछि उनीहरू पनि गुरु बनी त्यसै परम्परालाई निरन्तरता दिन्थे । त्यतिबेला शिक्षा प्रणालीमा एकरूपता ल्याउने उपायहरू निम्नलिखित थिए :
२. वैदिक परम्परा र पाठ्यक्रम
वैदिक शिक्षामा सबैले वेद, उपनिषद्, स्मृति, धर्मशास्त्र, गणित, योग र अन्य विषयहरू अध्ययन गर्नुपर्थ्यो । गुरुकुलमा अध्ययन गर्ने विद्यार्थीहरूले निश्चित पाठ्यक्रमलाई पछ्याउँथे जसले शिक्षामा आधारभूत एकरूपता ल्याउँथ्यो ।
३. स्मृति र श्रुति प्रणाली
वैदिक कालमा शिक्षा मौखिक थियो, जसलाई स्मृति (याद गर्न सकिने शिक्षा) र श्रुति (सुनिएर सिकिने शिक्षा) भनेर चिनिन्थ्यो । गुरुले एकै प्रकारका श्लोक, मन्त्रोच्चारण र व्याख्याहरू प्रयोग गरी शिक्षण गर्थे, जसले शिक्षण प्रक्रियामा समानता ल्याउँथ्यो ।
४. गुरुकुलहरूबिचको सञ्जाल
विभिन्न गुरुकुलहरू आपसमा वैचारिक आदानप्रदान गर्थे । गुरुहरूबिच भेटघाट र चर्चापरिचर्चाले शिक्षण विधिमा सुधार र एकरूपता ल्याउन मद्दत गर्थ्यो ।
५. आध्यात्मिक र नैतिक प्रशिक्षण
शिक्षक बन्नका लागि अत्यन्तै उच्च नैतिकता र आध्यात्मिक ज्ञान अनिवार्य मानिन्थ्यो । योग, ध्यान र आत्मसंयम जस्ता अभ्यासले गुरुहरूलाई अनुशासित र प्रभावकारी बनाउँथ्यो ।
६. गुरुहरूको छनोट प्रक्रिया
गुरु बन्नका लागि शिक्षामा गहिरो दखल र व्यक्तिगत अनुशासन अनिवार्य थियो । गुरुहरूले आफ्नो ज्ञानलाई प्रमाणित गर्न छात्रहरूलाई शिक्षण गर्न सक्षम हुनुपर्थ्यो । कुनै विद्यार्थीले आफ्नो अध्ययन पूरा गरेपछि मात्र 'गुरु' बन्ने अनुमति पाउँथ्यो ।
७. विषय विशेषज्ञता
शिक्षणका लागि गुरुहरूको विशेषज्ञता निश्चित विषयमा हुन्थ्यो । वेद, गणित, आयुर्वेद, सङ्गीत र अन्य विषयहरूका लागि छुट्टाछुट्टै ज्ञान र विधिहरू सुनिश्चित गरिन्थ्यो ।
८. अनुशासन र नियम
गुरुकुलमा शिक्षक र विद्यार्थी दुवैका लागि कडा अनुशासन लागु हुन्थ्यो । यसले शिक्षकहरूको आचरण र शिक्षण पद्धतिलाई समान बनाउँथ्यो ।
यसरी प्राचीन शिक्षा प्रणालीमा तालिम र शिक्षणमा एकरूपता सुनिश्चित गर्न गुरुशिष्य परम्परा, वैदिक पाठ्यक्रम, स्मृतिश्रुति प्रणाली र नैतिक अनुशासनजस्ता विधिहरूको उपयोग गरिन्थ्यो । यद्यपि औपचारिक तालिम प्रणाली नभए पनि परम्परा र ज्ञान हस्तान्तरणले शिक्षणमा एकरूपता कायम राख्न महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको देखिन्छ ।
प्राचीन गुरुकुल शिक्षा प्रणालीसँग सम्बन्धित अध्ययन र जानकारीका लागि विभिन्न ग्रन्थहरू, ऐतिहासिक दस्तावेजहरू र शोध सामग्रीहरूलाई सन्दर्भका रूपमा लिन सकिन्छ । यी स्रोतहरूले प्राचीन शिक्षण प्रणालीको संरचना, तालिम र परम्परासम्बन्धी विवरण प्रदान गर्छन्, जुन निम्नानुसार छन्:
गुरुकुल शिक्षा प्रणालीका मुख्य प्राचीन ग्रन्थ/पाठ्यपुस्तहरू :
वैदिक शिक्षा
ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद, अथर्ववेद गरी चारवेद वैदिक ग्रन्थले वैदिक शिक्षाको आधारभूत संरचना र ज्ञानको मूलस्रोतका रूपमा काम गरेका छन् । शिक्षाको उद्देश्य, गुरुशिष्य सम्बन्ध र अनुशासनका केही अंश यी ग्रन्थहरूमा पाइन्छ ।
उपनिषद्हरू
उपनिषद्हरूमा आध्यात्मिक शिक्षा, ध्यान, योग र नैतिकताको महत्त्वबारे गहिरो व्याख्या गरिएको छ । यो ग्रन्थ गुरुकुलमा शिक्षणको आध्यात्मिक पक्ष बुझ्नका लागि महत्त्वपूर्ण छ ।
मनुस्मृति
यो प्राचीन भारतीय कानुनी ग्रन्थले शिक्षा, अनुशासन र गुरुशिष्य परम्पराको नियमहरूबारे जानकारी दिन्छ । गुरुकुलको संरचना र शिक्षण पद्धतिको आधार यसले प्रदान गर्छ ।
महाभारत र रामायण
महाभारतमा द्रोणाचार्य, कृपाचार्य र सान्दीपनि ऋषिजस्ता शिक्षालयहरूको वर्णन छ । रामायणले वाल्मीकि ऋषि र अन्य आश्रमहरूको शिक्षण परम्परा देखाउँछ ।
अर्थशास्त्र
चाणक्यद्वारा लिखित यो ग्रन्थमा प्राचीन गुरुकुलको शिक्षा प्रणाली र प्रशासनबारे जानकारी पाइन्छ ।
ऐतिहासिक स्रोतहरू
तक्षशिला र नालन्दा विश्वविद्यालयहरूको उत्खनन र अनुसन्धानहरूले शिक्षण प्रणाली, गुरुशिष्य परम्परा र पाठ्यक्रमबारे प्रमाण दिन्छ ।
बौद्ध ग्रन्थहरू (त्रिपिटक)
बौद्ध शिक्षण परम्परा र गुरुकुलजस्तै संरचनाहरूलाई बौद्ध ग्रन्थहरूले विस्तारमा व्याख्या गरेका छन् ।
पुरातात्त्विक प्रमाणहरू
तक्षशिला, नालन्दा र विक्रमशिला विश्वविद्यालयका उत्खनन रिपोर्टहरू । यी शिक्षण संस्थानहरूको भौतिक संरचना, विद्यार्थी संख्या र शिक्षण विधिबारे जानकारी दिन्छ ।
यसका अतिरिक्त आधुनिक अनुसन्धान र शोधबाट प्राप्त निष्कर्षबाट पनि प्राचीन कुरुकुल शिक्षा प्रणालीका बारेमा प्रशस्त जानकारी प्राप्त हुन्छ ।
(यस लेखको आधार सामग्री कृत्रिम बुद्धिमत्ता AI का सहायताले प्राप्त गरेर त्यसको सम्पादन गरी तयार पारिएको हो । )
